Kimi nefsini azad eder kimi de…
Ebu Malik Haris İbni Asım el-Eş'arı radıyallahu anh rivayet ediyor. “Resulullah sallallahu aleyhi ve sellem şöyle buyurmuştur: Her insan (her gün) sabah kalkıp (pazara çıkar), nefsini satışa arzeder. Kimi onu azad, kimi de helak eder." (Müslim, Tahâre l; Tirmizî, Deavât 85; İbn Mâce, Tahâre 5; Dârimî, Vudû 2; Ahmed b. Hanbel, V, 342,343)
Dünyada zaman, ‘gün’ denilen yirmi dört saatlik kesitler halinde yaşanmakta ve değerlendirilmektedir. Bu ‘gün’ler aynı zamanda insana lütfedilmiş olan ömrün de kesitlerini oluşturmaktadır. Uzunca bir rivayetin son cümlesi olan hadisimiz, ‘gün’ denilen bu ömür ve zaman kesitinin her insan için yeni bir pazar demek olduğunu belirlemektedir.
Gerçekten her yeni gün herkes için yeni bir pazardır. Bu pazarda, aslında insanın dünya ve ahireti alınıp satılmaktadır. Çünkü inancımıza göre, her insan ahiretteki yerini dünyada hazırlar. Nitekim bir hadis-i şerif, kıyamette ömrün, sıhhatin, ilmin, servetin ve gençliğin hesabı verilmeden kimsenin bir yere kıpırdama imkânı olmayacağını bildirmektedir. (Bk. Tirmizî, Kıyâme l.)
Hadisimizin ortaya koyduğu, her yeni ‘gün’ için geçerli olan bu ‘pazar’ niteliği ve nefsin alım-satım konusu olduğu gerçeği, Abdullah İbni Mes'ud radıyallahu anh'ın rivayet ettiği bir hadiste daha açık şekilde görülmektedir: "İnsanlar sabahleyin iki kısım olarak kalkarlar. Kimisi nefsini satıp helâk eder; kimisi de faydasına çalışarak onu azad eyler."(Ahmed b. Hanbel, III, 321)
Bir kelime iki anlam
Hadisimizin Arapçasında yer alan, bâyi’ kelimesi, aynı anda hem alıcı hem de satıcı anlamına gelir. Burada bu iki anlama gelecek şekilde kullanılmıştır. “Nefsini âzâd eden bayî”, ‘alıcı (müşteri)’ manasındadır. Günü ibadet ve taatla geçiren yani İslam’la yaşayan kişi, nefsini cehennemden satın alıp azadetmiş olur. "Nefsini helâk eden bâyi’" satıcı manasındadır. Nefsini iflasa sürükleyen bir bedelle satmış, yani günü İslamsız geçirmiş demektir.
Öte yandan, hadisimizdeki “bâyi'” kelimesinden sadece satıcı anlamı da kastedilmiş olabilir. Bu takdirde "nefsini âzâd eden satıcı ile onu Allah'a satanlar anlatılmış olur. Nitekim Allah Te’alâ böylesi bir alım-satım'a şöylece işaret buyurmuştur: "Şüphesiz ki Allah, mü'minlerden nefislerini ve mallarını cennet karşılığında satın almıştır."(Tevbei; 111) "Nefsini helâk eden satıcı" da onu şeytana satandır. Bu noktada da Allah Tea’lâ, "Onların nefislerini sattıkları bedel ne fenâdır"(Bakara; 102) buyurmuştur.
Hadisimiz, ister dairede ister evde, ister iş yerinde ister dağ başında olsun, herkesin her gün kendisi için kazanç veya zarar söz konusu olan yeni bir pazar ortamına adımını attığını bildirmekte, herkesin bu durumun farkında olmasını istemektedir. Günü İslâm ile yaşamanın önemi de işte buradan kaynaklanmaktadır.
Amaç ve araç
Bilinen bir gerçektir ki Müslümanlar, dünya ve ahiretin hayrına, mutluluğuna taliptirler; “Ey Rabbimiz, bize dünyada da ahirette de iyilik ver, bizi cehennem azabından koru!”(Bakara; 201) niyazı, bu talebin yüce kitabımızda yer alan en açık delilidir. Müslümanın amacı, hayata uymak değil, hayatını hakka uydurmaktır. Günü İslâm’la yaşamak, hayatı hakka uydurma çabasıdır. Ya da o hedefe gidişin ilk adımı ve aracıdır. Çünkü insan hareketleri belli bir zaman içinde gerçekleşir. Akıp gitmekte olan zamanı, düşünce ve amel olarak İslâm ile renklendirebilen, neticede ömür sermayesini, dünya huzuru ve ahiret mutluluğu adına değerlendirmiş olur. Bu sebeple disiplinli ve uyanık bir Müslüman olmaya her gün yeniden niyet ve gayret etmek gerekmektedir.
Diğer taraftan Müslüman, "özel hayatı olmayan" kişidir, zira Yüce Rabbimiz, "Nerede olursanız olunuz Allah sizinledir (sizi denetlemektedir)"( Hadîd; 4.) buyurmaktadır. Böyle olunca; halk içinde olsun, tenhada olsun günü tam bir uyanıklık ile İslâmî sınırlar içinde kalmaya çalışarak yaşamak, yani ‘kendisini Allah'ın mutlaka gördüğü ve denetlediği' şuuruna sahip çıkmak gerekecektir. Zira bu şuur, kulluk pazarında kâr etmenin ilk ve temel şartıdır. Bu açıdan baktığımız zaman günlük ibadetler, özellikle beş vakit namaz, günü İslâm ile yaşamanın, amel düzeyinde belirlenmiş temel noktaları olmaktadır. Her namazın bir önceki namaz ile arasında geçen vakitte işlenmiş günahlara kefaret olduğunu bildiren hadis-i şerif, Müslümanlar için bütün bir günü temiz tutma imkânının bulunduğu müjdesini vermektedir
Günü İslâm’la yaşamak, günlük ibadetlerle değerlendirmek her şeyden önce İslâm'ı mesele edinmek, onun koyduğu kurallar içinde iki dünya mutluluğu için çalışmak demektir. Bir başka ifade ile her gün yaşanan pazarı, köle pazarı değil, kulluk pazarı olarak değerlendirmektir. Zira Allah'a kulluk ile değerlendirilemeyen gün, başka şeylere kölelikle geçirilmiş demektir. Bu söylediklerimize hadisimiz, ‘âzâd’ ve ‘helâk’ kelimeleriyle işaret etmiş bulunmaktadır.
Öte yandan, kurtuluşa eren mü'minlerin bir özelliğini "namazlarını korurlar, namazlarında devamlıdırlar" (Mü'minun; 8) diye bildiren ayet-i kerime, ibadetlerin aksatılmamasını ifade ettiği gibi, ‘kulluk havasını günün diğer saatlerine taşımaya çalışırlar’ manasında da anlaşılabilir. Nitekim “Namazdan sonra, gelecek namazı beklemek"ten (bkz.Müslim, Tahâre, 41.), "kalbi mescidlere bağlı mü'min"lerden (bkz. Buhâri, Ezan 36, Zekât 16; Rikak 24. Hudud 19) söz eden hadis-i şerifler de aslında günü İslâm ile yaşama, kulluğu günün bütününe yayma ve taşımanın yollarını göstermektedir.
Niyetin ehemmiyeti
Bir Müslüman için günü İslâm ile yaşamak, ya da kulluk pazarında alış-veriş yapmak, sadece belirlenmiş ibadetleri yerine getirmekten ibaret değildir. Günlük işlerini iyi bir niyetle ve İslâm adabına uygun olarak yapmak, haram-helal sınırlarına dikkat etmek, insanlara imkânları ölçüsünde faydalı olmaya çalışmak, faydalı olamadığı yerde hiç değilse zarar vermemeye dikkat etmek de günü Müslümanca değerlendirmektir. Zira iyi bir niyet, adetleri ibadetleştirir.
“Tufeyl İbni Übeyy, kendisiyle birlikte çarşıya çıkmak isteyen büyük sahabi Abdullah İbni Ömer'e;
- Sen çarşıda ne yapacaksın? Bir şey satmazsın, bir şey almazsın. Oralarda durup vakit geçirmeyi sevmezsin. En iyisi gel bizimle şurada otur da konuşalım, der. Abdullah İbni Ömer radıyallahu anhum ona şu cevabı, verir:
- Biz, sırf selâm hatırına çarşıya çıkarız, karşılaştığımız insanlara selâm veririz."( Muvatta, selâm, 6.)
İbn Ömer radıyallahu anh hazretlerinin bu açıklaması, ilk Müslümanların günü İslâm ile değerlendirmekte neler düşünüp neler yaptıklarım göstermesi bakımından ilgi çekicidir. İslâm bilginleri de yirmi dört saatlik bir günü, tam bir İslâmî bilinç ve uyanıklık içinde geçirmekte müslümanlara yardımcı olmak maksadıyla "Amelu'l-yevm ve'l-leyle" veya "el-Ezkar" adlarıyla kitaplar kaleme almışlardır. Bu kitaplarda genellikle, günlük işler esnasında yapılacak dualara Peygamber Efendimizin yaptığı dualardan örnekler vermişlerdir.
Her yaş ve meslek grubundan Müslümanların, günlerini İslâm ile yaşamak bakımından klasik usuller yanında, geliştirip uygulayabilecekleri özel ve yeni usuller olabilir, olmalıdır da. Zira her Müslüman, kendi şartları içinde neyi nasıl yapabileceğini düşünür, dert edinirse, mutlaka bir yol ve çare bulacaktır. Yeter ki, her gün yaşadığı kulluk pazarında ‘iyi bir müslüman’ olarak yerini almayı, hadisimizin ifadesiyle "nefsini âzâd etmeyi" gaye edinsin.
Unutulmamalıdır ki, dünya ve âhiretin mutluluğu, gününü gün etmekle değil; gününü İslâm ile değerlendirmekle elde edilebilir. Mevla cümlemizin yardımcısı olsun.
PROF. DR. İSMAİL LÜTFİ ÇAKAN
